Koszenila. Karminowe usta barwione milionem owadów

Zajęci ratowaniem słoni, lampartów i nosorożców nie dostrzegamy istot maleńkich, choćby pluskwiaków zabijanych masowo dla wyrobu koszenili. Ten barwnik pochodzący z podbitej Ameryki podbił w rewanżu nie tylko Stary Świat.
Czerwone usta. Zdjęcie poglądowe Koszenila. Karminowe usta barwione milionem owadów
Czerwone usta. Zdjęcie poglądowe / pxfuel.com

Koszenila to barwnik pochodzenia naturalnego, który uzyskuje się z samic czerwonych owadów z rodzaju Dactylopius. Może występować w różnych odcieniach, w zależności od gatunku owada i sposobu jego przetwarzania. Produkt ten stosowano od wieków w celu barwienia tkanin, żywności oraz kosmetyków. Obecnie nadal jest używany w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym.

Krew opuncji figowej

Kiedyś koszenila używana była przez Majów i Azteków. Ci ostatni nazywali ją krwią opuncji figowej, ponieważ owady używane do jej produkcji żyją głównie na opuncjach figowych, czyli kaktusach wytwarzających słodkie owoce. Insekty wysysają wodę z zielonej tkanki, pobierają składniki odżywcze i wytwarzają w swoim ciele czerwony barwnik mający odstraszyć drapieżniki. Kaktusy specjalnie zaraża się pasożytami, by te się rozmnażały i było ich jak najwięcej. Jako pierwsi koszenilę produkowali Aztekowie, którzy hodowali i zbierali czerwone owady na kaktusach z gatunku Opuntia. Owady te były mielone i mieszane z wodą, tak by powstała czerwona pasta, którą następnie suszono. Pasta była cennym towarem eksportowym, a handel nią, jak i produkcję kontrolowali władcy Azteków.

W Europie egzotyczna koszenila stała się popularna w XVI wieku, kiedy to kolonizatorzy hiszpańscy przywieźli ją z Meksyku do Hiszpanii. Stała się bardzo pożądanym barwnikiem, ponieważ była trwalsza i bardziej intensywna niż barwniki pochodzenia roślinnego. Zaczęto jej używać do farbowania tkanin i wyrobu farb artystycznych. Szybko stała się cennym przedmiotem handlu w głównych centrach wymiany towarowej, takich jak Londyn i Amsterdam. Barwiono nią mundury brytyjskich żołnierzy oraz szaty rzymskich kardynałów.

Polska czerwcem stała

Co ciekawe, do XVI wieku barwnik ten wytwarzano na terenie Polski – z czerwca polskiego, gatunku owadów z rzędu pluskwiaków. Do czasów odkrycia Ameryki to nasz kraj był ważnym eksporterem czerwonego barwnika na Europę. Stąd w języku polskim pochodzi nazwa koloru czerwonego i szóstego miesiąca roku – czerwca. Wtedy właśnie na wsiach wykopywano roślinę nazywaną czerwcem (czerwiec trwały), na której żerował owad, z którego powstawał barwnik. Jednak produkowana masowo amerykańska koszenila (choć z nazwy – francuska) okazała się tańsza i wyrugowała polski produkt z rynku.

Masowa zagłada

Koszenilę można wytwarzać z kilku rodzajów owadów, m.in.: czerwców kaktusowych (Dactylopius coccus), czerwców armeńskich (Porphyrophora hamelii) i czerwców polskich (Porphyrophora polonica). Jeden kilogram barwnika uzyskuje się z około 155 tysięcy owadów! Czerwce kaktusowe są zbierane na wolności lub hodowane na plantacjach. Czerwony pigment stanowi około 25 proc. suchej masy ich ciał. Po zebraniu owady zabija się wysoką temperaturą – poprzez gotowanie, działanie gorącą parą wodną lub gorącym powietrzem. Następnie owady suszy się na słońcu lub w piecach, aż osiągną 30 proc. swojej pierwotnej masy. Kolejnym etapem jest ekstrakcja barwnika ze zmielonych owadów za pomocą wrzącej wody z dodatkiem amoniaku lub wodorowęglanu. Otrzymuje się roztwór barwnika, który następnie odparowuje się i suszy, aż do pozyskania proszku. Jakość barwnika jest zależna od warunków jego przygotowywania – temperatury, oświetlenia, rodzaju substancji wypełniających oraz wielkości cząstek. W zależności od metody kolor gotowego barwnika jest nieco inny.

Tajemniczy E120

Głównym składnikiem barwnika E120 jest kwas karminowy, który stanowi ponad 95 proc. jego wszystkich pigmentów. Może on łączyć się z jonami glinu i wapnia, tworząc chelaty – karminy. Według prawodawstwa Unii Europejskiej zarówno kwas karminowy, jak i jego chelaty oznaczane są tym samym symbolem E120 i stosuje się wobec nich te same zalecenia co do stosowania. Gotowy produkt, oprócz pigmentów, może zawierać składniki białkowe pochodzące z owadów w ilości nie większej niż 2,2 proc. Koszenilę sprzedaje się jako 5-procentowy roztwór wodny lub proszek. Można ją spotkać zamiennie pod wieloma nazwami: E120, karmin, kwas karminowy, naturalna czerwień 4, barwnik koszenilowy.

Jako jeden z niewielu barwników pochodzenia naturalnego kwas karminowy jest rozpuszczalny w wodzie. Mimo upływu czasu, czynników utleniających i czynników atmosferycznych nie ulega szybkiej degradacji, a co za tym idzie produkty nim barwione zachowują dłużej nadany kolor. Uważa się, że jego odporność jest większa niż wielu barwników syntetycznych. Jednak i koszenila zmienia swoją barwę w zależności od pH środowiska, w którym się znajduje. W roztworach kwaśnych jest pomarańczowa, w lekko kwaśnych i obojętnych – czerwona, a w zasadowych – fioletowa. To zmniejsza trwałość barwy czerwieni koszenilowej, dlatego w praktyce utrwala się ją dodatkiem jonów wapnia lub glinu, uzyskując w ten sposób stabilne połączenia nazywane karminami. Karminy, czyli chelaty kwasu karminowego, są dużo bardziej stabilne niż sam kwas karminowy, dlatego mają większe znaczenie w przemyśle. Są to jedne z najtrwalszych barwników – odporne na światło, ciepło i utlenianie.

Karminowe wargi kuszą

Intensywnie zabarwione produkty w zdecydowanie większym stopniu przyciągają nasze oko niż te blade, stąd tak duże powodzenie barwników. Większość z nas woli te naturalne, ale zwykle sądzimy, że pochodzą z roślin, a nie zwierząt! Koszenila nie ma zapachu ani smaku, dlatego idealnie nadaje się do barwienia żywności. Jest stosowana do produkcji wyrobów mięsnych (np. salami), napojów, a także słodyczy. Można ją znaleźć choćby w jogurtach, kiełbasie, ciastach, sosach, cukierkach i gumach do żucia. Nie stwierdzono, by była szkodliwa dla zdrowia. Naukowcy ustalili, że jej dzienne spożycie w ilości 5 mg na 1 kg masy ciała jest bezpieczne dla człowieka. Jednakże w wyniku badań na zwierzętach stwierdzono, że koszenila może wpływać na rozwój chorób nowotworowych oraz na funkcjonowanie układu nerwowego, choć te wyniki nie są powszechnie uznane na świecie. W przemyśle kosmetycznym używana jest do barwienia cieni do powiek, różu, szamponów, ale przede wszystkim szminek. Jej soczyste, trwałe odcienie znakomicie podkreślają usta kobiet od setek lat. I generalnie, bez skutków ubocznych.

Zagrożenie dla alergików

U niektórych wrażliwych osób koszenila (E120) może wywoływać objawy alergiczne: duszności, skurcze oskrzeli, a także powodować ciężkie reakcje anafilaktyczne. Reakcje te mogą pojawić się w wyniku jej wdychania, bezpośredniego kontaktu ze skórną (te są najczęstsze), a także w następstwie spożycia tego barwnika. Jak zapewniają specjaliści, skala tego problemu jest niewielka, zwłaszcza jeśli chodzi o spożywanie żywności zabarwionej koszenilą. Reakcje alergiczne wywoływane są przede wszystkim nie samymi związkami barwiącymi obecnymi w koszenili, a białkami pochodzącymi z fragmentów owadów, ich wydzielin lub części roślin, na których żyją owady, a pozostałymi w wyniku niewłaściwego oczyszczania produktu. Ze względu na potencjalne działanie alergenne koszenili w Unii Europejskiej ustalono wymóg zamieszczania informacji o jej obecności na etykietach produktów. Ponieważ otrzymywana jest z owadów, zawierające ją produkty spożywcze nie są przeznaczone dla wegetarian lub wegan. Z tych samych przyczyn nie spożywają ich muzułmanie i żydzi. Często barwnik koszenila, oznaczany jako E120, jest mylony z innym barwnikiem o czerwonym kolorze – czerwienią koszenilową, oznaczaną jako E124, ale ta druga substancja jest barwnikiem syntetycznym.

Koszenila na dziś

Współcześnie koszenila wciąż jest stosowana do barwienia żywności i kosmetyków, jednak w Europie została w dużej mierze zastąpiona przez syntetyczne barwniki, które są tańsze i łatwiejsze w produkcji. Od 1991 roku znana jest metoda całkowicie syntetycznego otrzymywania kwasu karminowego. W Meksyku i Indiach, gdzie popularność barwnika jest ogromna, trwają badania nad wpływem koszenili na zdrowie człowieka i poszukuje się sposobów na zastąpienie jej bezpieczniejszymi substancjami. W Stanach Zjednoczonych koszenila jest dopuszczona do stosowania jako barwnik spożywczy, ale w Europie uznaje się ją za potencjalnie szkodliwą i zaleca ograniczanie stosowania. Dużo trudniej obyć się bez koszenili w przemyśle kosmetycznym; czy tradycyjną szminkę da się zastąpić sokiem z buraka?


 

 


 

POLECANE
Niemiecka policja miała próbować zatrzymać polskich obrońców granicy na polskim terytorium: Halt Polen! gorące
Niemiecka policja miała próbować zatrzymać polskich obrońców granicy na polskim terytorium: "Halt Polen!"

Lider Ruchu Obrony Granic Robert Bąkiewicz przekazał szokujące informacje. Według jego słów niemiecka policja miała próbować zatrzymać Polaków... na terytorium Polski.

Elon Musk ogłosił powstanie nowej partii z ostatniej chwili
Elon Musk ogłosił powstanie nowej partii

- Dziś powstaje Partia Amerykańska, aby zwrócić wam wolność - pisze Elon Musk na platformie "X".

Potężna rozróba w serbskim parlamencie. Granaty dymne, jedna z posłów w stanie krytycznym z ostatniej chwili
Potężna rozróba w serbskim parlamencie. Granaty dymne, jedna z posłów w stanie krytycznym

W serbskim parlamencie doszło do dramatycznych scen. Posłowie opozycji rzucili granaty hukowe i gaz łzawiący w proteście przeciwko rządom Aleksandara Vučića. W wyniku zamieszek posłanka Jasmina Obradović doznała udaru i walczy o życie.

Niemieckie media: Ruch Obrony Granic torpeduje niemiecką politykę migracyjną z ostatniej chwili
Niemieckie media: Ruch Obrony Granic torpeduje niemiecką politykę migracyjną

Niemiecki tygodnik „Der Spiegel” opisał serię incydentów na granicy z Polską, które wg redakcji „komplikują niemiecką politykę migracyjną”. Główna krytyka kierowana jest w stronę polskiego Ruchu Obrony Granic (ROG), który utrudnia niemieckim służbom odsyłanie nielegalnych migrantów do Polski.

Wes Anderson – nostalgiczne fantazmaty czasów, których nigdy nie było tylko u nas
Wes Anderson – nostalgiczne fantazmaty czasów, których nigdy nie było

Wes Anderson powraca na ekrany z filmem, który równie łatwo rozpoznać, co sobie odpuścić albo się zakochać. "Układ fenicki", pokazany premierowo podczas 78. Festiwalu Filmowego w Cannes, na polskie ekrany trafił 6 czerwca.

Stopnie BRAVO i BRAVO-CRP przedłużone. Pilny komunikat rządu z ostatniej chwili
Stopnie BRAVO i BRAVO-CRP przedłużone. Pilny komunikat rządu

Premier przedłużył drugi stopień alarmowy BRAVO i BRAVO-CRP na terenie całej Polski do 31 sierpnia 2025. Wyjaśniamy, co to oznacza i dlaczego władze proszą obywateli o czujność.

Ukraińskie drony znowu w akcji. Ważna fabryka w Rosji trafiona z ostatniej chwili
Ukraińskie drony znowu w akcji. Ważna fabryka w Rosji trafiona

Drony Sił Systemów Bezzałogowych ukraińskich wojsk zaatakowały w Rosji fabrykę radarów, wykorzystywanych w dronach i rakietach, które ostrzeliwują Ukrainę – powiadomił w sobotę Sztab Generalny w Kijowie.

Cztery podgatunki elit gardzących polską hołotą tylko u nas
Cztery podgatunki elit gardzących polską hołotą

Ciągle się zastanawiam skąd bierze się głębokie przekonanie niektórych środowisk o ich wyższości, lepszym wykształceniu, europejskości nad „prostakami” z prawicy, którzy nic nie kumają z otaczającej ich rzeczywistości tkwiąc mentalnie w Średniowieczu (nie będę, jaśnie oświeconym, wyjaśniał co wniosły w legacie do naszego dzisiejszego życia wykpiwane wieki średnie bo zajęłoby to zbyt wiele czasu a oni i tak by tego nie pojęli – przy okazji tylko i na końcu przypomnijmy, że między innymi ich guru Bronisław Geremek był mediewistą, zajmującym się, o zgrozo, prostytucją…) i nie wychodząc od miejscowego proboszcza (alternatywnie ”z kruchty”).

Wimbledon: Pewne zwycięstwo Igi Świątek z Danielle Collins z ostatniej chwili
Wimbledon: Pewne zwycięstwo Igi Świątek z Danielle Collins

Iga Świątek awansowała do czwartej rundy wielkoszlemowego turnieju na trawiastych kortach Wimbledonu. Rozstawiona z numerem ósmym tenisistka pewnie pokonała Amerykankę Danielle Collins 6:2, 6:3. Jej kolejną rywalką w Londynie będzie Dunka Clara Tauson.

Komu służycie?. Ostra reakcja Roberta Bąkiewicza na zaskakujący ruch policji z ostatniej chwili
"Komu służycie?". Ostra reakcja Roberta Bąkiewicza na zaskakujący ruch policji

Robert Bąkiewicz ostro skrytykował decyzję policji o wprowadzeniu zakazu lotów dronów przy granicy z Niemcami. Jak twierdzi, ograniczenia uderzają w działania obywatelskie mające na celu kontrolę migracji; zakaz ogłoszono dwa dni po tym, jak Ruch Obrony Granic zakupił własne drony do patrolowania pasa przygranicznego.

REKLAMA

Koszenila. Karminowe usta barwione milionem owadów

Zajęci ratowaniem słoni, lampartów i nosorożców nie dostrzegamy istot maleńkich, choćby pluskwiaków zabijanych masowo dla wyrobu koszenili. Ten barwnik pochodzący z podbitej Ameryki podbił w rewanżu nie tylko Stary Świat.
Czerwone usta. Zdjęcie poglądowe Koszenila. Karminowe usta barwione milionem owadów
Czerwone usta. Zdjęcie poglądowe / pxfuel.com

Koszenila to barwnik pochodzenia naturalnego, który uzyskuje się z samic czerwonych owadów z rodzaju Dactylopius. Może występować w różnych odcieniach, w zależności od gatunku owada i sposobu jego przetwarzania. Produkt ten stosowano od wieków w celu barwienia tkanin, żywności oraz kosmetyków. Obecnie nadal jest używany w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym.

Krew opuncji figowej

Kiedyś koszenila używana była przez Majów i Azteków. Ci ostatni nazywali ją krwią opuncji figowej, ponieważ owady używane do jej produkcji żyją głównie na opuncjach figowych, czyli kaktusach wytwarzających słodkie owoce. Insekty wysysają wodę z zielonej tkanki, pobierają składniki odżywcze i wytwarzają w swoim ciele czerwony barwnik mający odstraszyć drapieżniki. Kaktusy specjalnie zaraża się pasożytami, by te się rozmnażały i było ich jak najwięcej. Jako pierwsi koszenilę produkowali Aztekowie, którzy hodowali i zbierali czerwone owady na kaktusach z gatunku Opuntia. Owady te były mielone i mieszane z wodą, tak by powstała czerwona pasta, którą następnie suszono. Pasta była cennym towarem eksportowym, a handel nią, jak i produkcję kontrolowali władcy Azteków.

W Europie egzotyczna koszenila stała się popularna w XVI wieku, kiedy to kolonizatorzy hiszpańscy przywieźli ją z Meksyku do Hiszpanii. Stała się bardzo pożądanym barwnikiem, ponieważ była trwalsza i bardziej intensywna niż barwniki pochodzenia roślinnego. Zaczęto jej używać do farbowania tkanin i wyrobu farb artystycznych. Szybko stała się cennym przedmiotem handlu w głównych centrach wymiany towarowej, takich jak Londyn i Amsterdam. Barwiono nią mundury brytyjskich żołnierzy oraz szaty rzymskich kardynałów.

Polska czerwcem stała

Co ciekawe, do XVI wieku barwnik ten wytwarzano na terenie Polski – z czerwca polskiego, gatunku owadów z rzędu pluskwiaków. Do czasów odkrycia Ameryki to nasz kraj był ważnym eksporterem czerwonego barwnika na Europę. Stąd w języku polskim pochodzi nazwa koloru czerwonego i szóstego miesiąca roku – czerwca. Wtedy właśnie na wsiach wykopywano roślinę nazywaną czerwcem (czerwiec trwały), na której żerował owad, z którego powstawał barwnik. Jednak produkowana masowo amerykańska koszenila (choć z nazwy – francuska) okazała się tańsza i wyrugowała polski produkt z rynku.

Masowa zagłada

Koszenilę można wytwarzać z kilku rodzajów owadów, m.in.: czerwców kaktusowych (Dactylopius coccus), czerwców armeńskich (Porphyrophora hamelii) i czerwców polskich (Porphyrophora polonica). Jeden kilogram barwnika uzyskuje się z około 155 tysięcy owadów! Czerwce kaktusowe są zbierane na wolności lub hodowane na plantacjach. Czerwony pigment stanowi około 25 proc. suchej masy ich ciał. Po zebraniu owady zabija się wysoką temperaturą – poprzez gotowanie, działanie gorącą parą wodną lub gorącym powietrzem. Następnie owady suszy się na słońcu lub w piecach, aż osiągną 30 proc. swojej pierwotnej masy. Kolejnym etapem jest ekstrakcja barwnika ze zmielonych owadów za pomocą wrzącej wody z dodatkiem amoniaku lub wodorowęglanu. Otrzymuje się roztwór barwnika, który następnie odparowuje się i suszy, aż do pozyskania proszku. Jakość barwnika jest zależna od warunków jego przygotowywania – temperatury, oświetlenia, rodzaju substancji wypełniających oraz wielkości cząstek. W zależności od metody kolor gotowego barwnika jest nieco inny.

Tajemniczy E120

Głównym składnikiem barwnika E120 jest kwas karminowy, który stanowi ponad 95 proc. jego wszystkich pigmentów. Może on łączyć się z jonami glinu i wapnia, tworząc chelaty – karminy. Według prawodawstwa Unii Europejskiej zarówno kwas karminowy, jak i jego chelaty oznaczane są tym samym symbolem E120 i stosuje się wobec nich te same zalecenia co do stosowania. Gotowy produkt, oprócz pigmentów, może zawierać składniki białkowe pochodzące z owadów w ilości nie większej niż 2,2 proc. Koszenilę sprzedaje się jako 5-procentowy roztwór wodny lub proszek. Można ją spotkać zamiennie pod wieloma nazwami: E120, karmin, kwas karminowy, naturalna czerwień 4, barwnik koszenilowy.

Jako jeden z niewielu barwników pochodzenia naturalnego kwas karminowy jest rozpuszczalny w wodzie. Mimo upływu czasu, czynników utleniających i czynników atmosferycznych nie ulega szybkiej degradacji, a co za tym idzie produkty nim barwione zachowują dłużej nadany kolor. Uważa się, że jego odporność jest większa niż wielu barwników syntetycznych. Jednak i koszenila zmienia swoją barwę w zależności od pH środowiska, w którym się znajduje. W roztworach kwaśnych jest pomarańczowa, w lekko kwaśnych i obojętnych – czerwona, a w zasadowych – fioletowa. To zmniejsza trwałość barwy czerwieni koszenilowej, dlatego w praktyce utrwala się ją dodatkiem jonów wapnia lub glinu, uzyskując w ten sposób stabilne połączenia nazywane karminami. Karminy, czyli chelaty kwasu karminowego, są dużo bardziej stabilne niż sam kwas karminowy, dlatego mają większe znaczenie w przemyśle. Są to jedne z najtrwalszych barwników – odporne na światło, ciepło i utlenianie.

Karminowe wargi kuszą

Intensywnie zabarwione produkty w zdecydowanie większym stopniu przyciągają nasze oko niż te blade, stąd tak duże powodzenie barwników. Większość z nas woli te naturalne, ale zwykle sądzimy, że pochodzą z roślin, a nie zwierząt! Koszenila nie ma zapachu ani smaku, dlatego idealnie nadaje się do barwienia żywności. Jest stosowana do produkcji wyrobów mięsnych (np. salami), napojów, a także słodyczy. Można ją znaleźć choćby w jogurtach, kiełbasie, ciastach, sosach, cukierkach i gumach do żucia. Nie stwierdzono, by była szkodliwa dla zdrowia. Naukowcy ustalili, że jej dzienne spożycie w ilości 5 mg na 1 kg masy ciała jest bezpieczne dla człowieka. Jednakże w wyniku badań na zwierzętach stwierdzono, że koszenila może wpływać na rozwój chorób nowotworowych oraz na funkcjonowanie układu nerwowego, choć te wyniki nie są powszechnie uznane na świecie. W przemyśle kosmetycznym używana jest do barwienia cieni do powiek, różu, szamponów, ale przede wszystkim szminek. Jej soczyste, trwałe odcienie znakomicie podkreślają usta kobiet od setek lat. I generalnie, bez skutków ubocznych.

Zagrożenie dla alergików

U niektórych wrażliwych osób koszenila (E120) może wywoływać objawy alergiczne: duszności, skurcze oskrzeli, a także powodować ciężkie reakcje anafilaktyczne. Reakcje te mogą pojawić się w wyniku jej wdychania, bezpośredniego kontaktu ze skórną (te są najczęstsze), a także w następstwie spożycia tego barwnika. Jak zapewniają specjaliści, skala tego problemu jest niewielka, zwłaszcza jeśli chodzi o spożywanie żywności zabarwionej koszenilą. Reakcje alergiczne wywoływane są przede wszystkim nie samymi związkami barwiącymi obecnymi w koszenili, a białkami pochodzącymi z fragmentów owadów, ich wydzielin lub części roślin, na których żyją owady, a pozostałymi w wyniku niewłaściwego oczyszczania produktu. Ze względu na potencjalne działanie alergenne koszenili w Unii Europejskiej ustalono wymóg zamieszczania informacji o jej obecności na etykietach produktów. Ponieważ otrzymywana jest z owadów, zawierające ją produkty spożywcze nie są przeznaczone dla wegetarian lub wegan. Z tych samych przyczyn nie spożywają ich muzułmanie i żydzi. Często barwnik koszenila, oznaczany jako E120, jest mylony z innym barwnikiem o czerwonym kolorze – czerwienią koszenilową, oznaczaną jako E124, ale ta druga substancja jest barwnikiem syntetycznym.

Koszenila na dziś

Współcześnie koszenila wciąż jest stosowana do barwienia żywności i kosmetyków, jednak w Europie została w dużej mierze zastąpiona przez syntetyczne barwniki, które są tańsze i łatwiejsze w produkcji. Od 1991 roku znana jest metoda całkowicie syntetycznego otrzymywania kwasu karminowego. W Meksyku i Indiach, gdzie popularność barwnika jest ogromna, trwają badania nad wpływem koszenili na zdrowie człowieka i poszukuje się sposobów na zastąpienie jej bezpieczniejszymi substancjami. W Stanach Zjednoczonych koszenila jest dopuszczona do stosowania jako barwnik spożywczy, ale w Europie uznaje się ją za potencjalnie szkodliwą i zaleca ograniczanie stosowania. Dużo trudniej obyć się bez koszenili w przemyśle kosmetycznym; czy tradycyjną szminkę da się zastąpić sokiem z buraka?


 

 



 

Polecane
Emerytury
Stażowe